Trần Hoàn bắt đầu sáng tác từ khá sớm và nhanh chóng được công chúng biết đến qua hai ca khúc nổi tiếng là "Sơn nữ ca" và "Lời người ra đi", ra đời trong thời kỳ kháng chiến chống Pháp. Những năm sau đó, ông tiếp tục sáng tác nhiều ca khúc thuộc dòng nhạc cách mạng, mang đậm âm hưởng dân ca trữ tình. Một số tác phẩm tiêu biểu có thể kể đến như "Giữa Mạc Tư Khoa nghe câu hò Nghệ Tĩnh", "Thăm bến Nhà Rồng" và "Lời Bác dặn trước lúc đi xa".
Bên cạnh sự nghiệp âm nhạc, Trần Hoàn còn hoạt động tích cực trong lĩnh vực chính trị. Ông từng giữ nhiều chức vụ quan trọng trong chính quyền từ thời Việt Nam Dân chủ Cộng hòa đến sau năm 1975, khi đất nước thống nhất. Những vị trí đáng chú ý mà ông từng đảm nhiệm gồm: Bộ trưởng Bộ Văn hóa – Thông tin, Phó Trưởng ban Tư tưởng – Văn hóa Trung ương và Chủ tịch Liên hiệp các Hội Văn học Nghệ thuật Việt Nam.
Những năm đầu sự nghiệp
Ông tên thật là Nguyễn Tăng Hích, từng sử dụng bút danh Hồ Thuận An, sinh năm 1928 tại xã Hải Tân, huyện Hải Lăng, tỉnh Quảng Trị. Cha ông là người rất yêu âm nhạc, am hiểu sâu về ca Huế, hát bội và cả nhạc phương Tây.
Năm 1941, Nguyễn Tăng Hích theo học tại trường Lycée Khải Định, nay là trường Quốc học Huế. Trong thời gian học ở Huế, ông bắt đầu làm quen với các loại nhạc cụ như mandolin, guitar Tây Ban Nha và guitar Hawaii. Ông còn được học nhạc bài bản và tham gia vào dàn nhạc của nhà trường, từ đó hình thành niềm đam mê sâu sắc với âm nhạc.
Năm 17 tuổi, ông tham gia cách mạng và viết ca khúc đầu tay mang tên "Học sinh vui tươi", bài hát đã giúp ông giành được một giải thưởng âm nhạc tại Huế. Trong giai đoạn kháng chiến chống Pháp, ông công tác trong Đoàn Tuyên truyền thuộc Liên khu III và IV. Năm 1946, ông sáng tác ca khúc "Hồn nước" và gửi tặng Chủ tịch Hồ Chí Minh khi Người đang tham dự Hội nghị Fontainebleau tại Pháp.
Đến năm 1948, khi mới 20 tuổi, ông được kết nạp vào Đảng Cộng sản Việt Nam trong thời gian hoạt động tại chiến khu Quảng Bình. Cũng trong năm này, ông sáng tác bài "Sơn nữ ca", và hai năm sau là ca khúc "Lời người ra đi". Dù cả hai từng bị cấm lưu hành trong vùng kháng chiến vì bị cho là “lãng mạn, tiểu tư sản”, nhưng chúng lại nhận được sự đánh giá cao từ các nhạc sĩ tên tuổi như Nguyễn Xuân Khoát và Văn Cao.
Hoạt động và sáng tác thời kỳ 1954–1975
Sau khi cuộc kháng chiến chống Pháp kết thúc, Trần Hoàn được bổ nhiệm làm Giám đốc Sở Văn hóa – Thông tin thành phố Hải Phòng. Ông công tác tại đây suốt 10 năm, và trong khoảng thời gian này, ông sáng tác nhiều ca khúc đáng nhớ, trong đó có "Kể chuyện người cộng sản" và "Xin mời anh chị về thăm Hải Phòng", những bài hát vừa mang tính tuyên truyền, vừa thể hiện tình cảm sâu đậm với mảnh đất ông gắn bó.
Cuối những năm 1960, khi chiến tranh Việt Nam bước vào giai đoạn ác liệt, Trần Hoàn vào chiến trường Trị Thiên và bắt đầu sử dụng bút danh Hồ Thuận An, đặt theo tên một cửa biển quê hương. Trong thời gian hoạt động tại đây, ông tiếp tục sáng tác những ca khúc thấm đượm chất dân ca và tinh thần kháng chiến, tiêu biểu như "Tiếng hát trên Gio Cam giải phóng" và "Lời ru trên nương". Đặc biệt, bài "Lời ru trên nương" được ông phổ nhạc từ bài thơ nổi tiếng "Khúc hát ru những em bé lớn trên lưng mẹ" của nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm, sáng tác vào năm 1971.
Hoạt động và sáng tác sau 1975
Sau ngày 30 tháng 4 năm 1975, Trần Hoàn được giao nhiệm vụ làm Trưởng Ty Thông tin Văn hóa tỉnh Bình Trị Thiên. Sau đó, ông tiếp tục đảm nhận các vị trí quan trọng khác như Giám đốc Sở Văn hóa – Thông tin, Trưởng Ban Tuyên huấn và Trưởng Ban Khoa giáo của tỉnh.
Năm 1980, khi nhà thơ Thanh Hải lâm bệnh nặng, Trần Hoàn đã phổ nhạc bài thơ “Mùa xuân nho nhỏ”, đặt tên là “Một mùa xuân nho nhỏ”. Bài hát nhanh chóng trở thành một trong những ca khúc nổi bật nhất trong sự nghiệp của ông. Cùng với bài thơ gốc, ca khúc này sau đó được đưa vào chương trình sách giáo khoa phổ thông: môn Ngữ văn lớp 9 và Âm nhạc lớp 8 theo Chương trình năm 2006.
Đến năm 1983, Trần Hoàn được điều động ra Hà Nội và tham gia Ban Thường vụ Thành ủy, giữ chức Trưởng Ban Tuyên huấn kiêm Trưởng Ban Văn hóa – Văn nghệ. Từ năm 1986 đến 1987, ông là Phó Bí thư Thành ủy Hà Nội. Sau đó, ông được bổ nhiệm làm Bộ trưởng Bộ Thông tin (giai đoạn 1987–1990), rồi tiếp tục giữ chức Bộ trưởng Bộ Văn hóa – Thông tin từ năm 1990 đến 1996. Trong thời gian này, ông là Ủy viên Ban Chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Việt Nam các khóa VI và VII, đồng thời là Đại biểu Quốc hội khóa VIII.
Sau Đại hội Đảng lần thứ VIII năm 1996, ông tiếp tục công tác trong lĩnh vực tư tưởng – văn hóa với vai trò Phó Trưởng Ban Văn hóa – Tư tưởng Trung ương. Đồng thời, ông giữ chức Phó Chủ tịch rồi Chủ tịch Ủy ban Toàn quốc Liên hiệp các Hội Văn học Nghệ thuật Việt Nam, và là Ủy viên Hội đồng Lý luận, Phê bình Văn học Nghệ thuật Trung ương.
Năm 2003, trước khi qua đời, Trần Hoàn vẫn tích cực tham gia hoạt động nghệ thuật và giữ vai trò Chủ tịch Hội đồng cố vấn nghệ thuật trong công tác chuẩn bị tổ chức SEA Games 22 tại Việt Nam. Ông qua đời ngày 23 tháng 11 năm 2003 tại Hà Nội.
Đời tư
Năm 1950, Trần Hoàn kết hôn với bà Thanh Hồng, khi ấy là cán bộ Hội Phụ nữ Việt Nam. Đám cưới của họ diễn ra theo phong cách khá đặc biệt, mang nét giống với nghi lễ trong nhà thờ Công giáo – điều hiếm thấy vào thời điểm đó. Trong thời gian chuẩn bị lên đường nhận công tác mới, Trần Hoàn đã viết ca khúc "Lời người ra đi" như một món quà âm nhạc gửi tặng người vợ thân yêu.
Do hoàn cảnh chiến tranh, vợ chồng ông phải sống xa nhau trong nhiều năm và mãi đến năm 1976 họ mới có thể đoàn tụ. Ngoài ra, Trần Hoàn cũng là người bác họ của ca sĩ Tăng Duy Tân, một nghệ sĩ trẻ đang được khán giả yêu mến trong nền âm nhạc đương đại Việt Nam.
