Trong lịch sử, cũng như ở nhiều nơi trong thế giới Trung Hoa hiện đại, phong thủy được dùng để xác định hướng xây dựng cho nhà ở, các công trình và cả những nơi có ý nghĩa tâm linh như mồ mả. Tuy nhiên, một học giả đã chỉ ra rằng ở các xã hội phương Tây ngày nay, "phong thủy có xu hướng đơn giản hóa thành việc thiết kế nội thất nhằm cải thiện sức khỏe và tài lộc. Chúng ta ngày càng dễ dàng thấy sự xuất hiện của các 'chuyên gia tư vấn phong thủy' và các kiến trúc sư của các tập đoàn, những người thu phí rất cao cho việc phân tích, tư vấn và thiết kế của họ."
Các nhà khoa học và triết học đã xác định phong thủy là phi khoa học và giả khoa học. Thậm chí, nó còn được xem là một ví dụ điển hình của giả khoa học. Phong thủy bộc lộ nhiều đặc điểm thường thấy ở các lĩnh vực giả khoa học, chẳng hạn như việc đưa ra những tuyên bố về cách thế giới vận hành mà không thể kiểm chứng được bằng phương pháp khoa học.
Lịch sử
Những bằng chứng sớm nhất về việc áp dụng phong thủy đến từ các nền văn hóa Ngưỡng Thiều và Hồng Sơn. Khi chưa có la bàn từ, người xưa đã vận dụng thiên văn học để tìm kiếm sự hài hòa giữa con người và vũ trụ.
Một ví dụ điển hình là vào khoảng 4000 năm TCN, tại khu định cư Bán Pha, cửa các ngôi nhà được xây thẳng hàng với chòm sao Doanh Thất (Yingshi), vị trí của nó ngay sau ngày đông chí, nhằm giúp nhà cửa đón được nhiều ánh nắng mặt trời hơn. Thời nhà Chu, chòm sao này được gọi là Định (Ding) và theo ghi chép trong Kinh Thi, người ta dựa vào nó để xác định thời điểm thích hợp xây dựng kinh đô.
Tại khu di chỉ Đại Địa Loan, thuộc giai đoạn cuối văn hóa Ngưỡng Thiều (khoảng 3500–3000 TCN), có một công trình trung tâm (F901) với quy mô tương tự cung điện. Công trình này quay về hướng Nam, nhìn ra một quảng trường lớn và cùng nằm trên trục Bắc–Nam với một tòa nhà khác, nơi dường như đã diễn ra các hoạt động chung của cộng đồng trong vùng.
Một ngôi mộ ở Bộc Dương (niên đại khoảng 4000 TCN) cũng được định hướng theo trục Bắc–Nam, chứa các bức tranh khảm mô tả bản đồ sao Trung Hoa với các chòm Thanh Long, Bạch Hổ và Bắc Đẩu. Sự xuất hiện của cả hình tròn và hình vuông trong ngôi mộ này, cũng như tại các trung tâm nghi lễ Hồng Sơn và khu định cư Lỗ Đài Cương (thuộc văn hóa Long Sơn muộn), cho thấy quan niệm vũ trụ "gaitian" (trời tròn, đất vuông) đã ăn sâu vào xã hội Trung Quốc từ rất lâu trước khi được ghi lại trong sách Chu Bễ Toán Kinh.
Dấu vết của một vũ trụ quan gần gũi hơn với các công cụ và thuật toán phong thủy hiện đại đã được tìm thấy trên một miếng ngọc bích khai quật tại Hàn Sơn, có niên đại khoảng 3000 TCN. Nhà khảo cổ học Lý Học Cần cho rằng thiết kế trên miếng ngọc này có liên quan đến bàn thiên văn liuren, kim chỉ nam và la bàn sơ khai.
Kể từ các công trình cung điện ở Nhị Lý Đầu trở đi, việc thiết kế và bố trí tất cả kinh đô Trung Hoa đều tuân thủ các nguyên tắc phong thủy. Những quy tắc này đã được hệ thống hóa vào thời nhà Chu trong sách Khảo Công Ký, và sau đó là trong Lỗ Ban Kinh, cẩm nang dành cho thợ xây dựng. Việc áp dụng phong thủy không chỉ giới hạn ở cung điện hay nhà ở, mà còn cả trong xây dựng lăng mộ, từ Bộc Dương đến Mã Vương Đôi và về sau. Thực tế, các ghi chép sơ khởi cho thấy cấu trúc của lăng mộ và nhà ở dường như đã tuân theo những nguyên tắc tương đồng ngay từ rất sớm.
Các công cụ và kỹ thuật ban đầu
Nền tảng của phong thủy đã hình thành từ hơn 3.500 năm trước, trước cả khi la bàn từ ra đời, và có nguồn gốc sâu xa từ thiên văn học Trung Hoa. Một số kỹ thuật phong thủy hiện hành có thể bắt nguồn từ thời Đồ đá mới tại Trung Quốc, trong khi các kỹ thuật khác được bổ sung về sau, đặc biệt là qua các triều đại Hán, Đường, Tống và Minh.
Mối liên hệ mật thiết giữa phong thủy và thiên văn học được phản ánh rõ nét qua sự phát triển của các công cụ và kỹ thuật. Sách Chu Lễ ghi nhận kim biểu (gnomon) có lẽ là công cụ phong thủy sơ khai. Người Trung Hoa xưa đã quan sát các ngôi sao gần thiên cực Bắc để xác định trục Bắc–Nam cho các khu định cư. Chính kỹ thuật này lý giải vì sao các cung điện nhà Thương tại Tiểu Đồn lại lệch 10° về phía Đông so với hướng Bắc chuẩn. Đôi khi, như Paul Wheatley nhận xét, họ còn xác định hướng Bắc bằng cách chia đôi góc giữa điểm Mặt Trời mọc và lặn; kỹ thuật này giúp định hướng các bức tường thành nhà Thương ở Yển Sư và Trịnh Châu một cách chính xác hơn. Trong các nghi lễ phong thủy xưa, nhà chiêm tinh cần quan sát các hiện tượng thiên văn đương thời để đặt đúng vị trí công cụ và điều chỉnh vị trí bản thân cho phù hợp.
Các ví dụ cổ xưa nhất về công cụ dùng trong phong thủy là bàn thiên văn liuren (còn gọi là thệ), gồm một tấm bảng sơn mài hai mặt có khắc các vạch ngắm thiên văn. Những bàn thiên văn liuren đầu tiên được khai quật từ các ngôi mộ có niên đại khoảng 278 TCN đến 209 TCN. Ngoài việc dùng trong phép bói Đại Lục Nhâm (Da Liu Ren), chúng còn thường được dùng để lập biểu đồ theo dõi chuyển động của sao Thái Ất (tức sao Bắc Cực) qua Cửu cung. Đáng chú ý là các ký hiệu trên liuren/thệ gần như tương đồng với những ký hiệu trên các la bàn từ sơ khai.
Kể từ khi la bàn từ được phát minh, nó đã trở thành công cụ không thể thiếu trong phong thủy. Dụng cụ truyền thống bao gồm La Kinh (Luopan) hoặc loại kim chỉ nam sơ khai (zhinan zhen). Ngày nay, một la bàn thông thường cũng có thể sử dụng được, miễn là người dùng hiểu rõ những khác biệt cần lưu ý. Cần phân biệt La Kinh hay kim chỉ nam với xe chỉ nam, một loại xe dùng cơ cấu cơ học phức tạp thời cổ đại cho mục đích định hướng dẫn đường. Ngoài ra, thước phong thủy, một phát minh muộn hơn, cũng là một công cụ được sử dụng.
Lịch sử sau này
Sau thời nhà Tống, vai trò chính trị của thuật bói toán dần suy yếu, thay vào đó, nó ngày càng trở thành một hoạt động mang tính cá nhân. Nhiều thầy phong thủy và thầy bói bắt đầu cung cấp dịch vụ cho người dân, giúp phong thủy nhanh chóng trở nên phổ biến trong xã hội.
Vào cuối thời nhà Thanh, phong thủy trở nên vô cùng thịnh hành, đặc biệt ở nông thôn, phần nào do tình trạng nghèo đói lan rộng và sự cai trị ngày càng hà khắc của triều đình. Mặc dù nhà Thanh đã cố gắng dẹp bỏ các hình thức tín ngưỡng bị coi là "tà đạo" sau các cuộc khởi nghĩa như Bạch Liên giáo và Thái Bình Thiên Quốc, bản chất phi tập trung của phong thủy khiến việc đàn áp hoàn toàn trong cả giới bình dân lẫn tầng lớp thượng lưu trở nên rất khó khăn.
Trong giai đoạn Trung Quốc bị các cường quốc phương Tây xâm lấn, phong thủy thậm chí còn nhận được sự khuyến khích ngầm từ chính quyền như một công cụ chống lại ảnh hưởng thực dân. Tầng lớp địa chủ ở các địa phương đã lợi dụng phong thủy để biện minh và kích động dân chúng tấn công các nhà truyền giáo cũng như cơ sở hạ tầng của ngoại bang. Hành động này giúp giới tinh hoa và quan lại địa phương phần nào vô hiệu hóa quyền ngoại trị của người nước ngoài, qua đó bảo vệ chủ quyền tại chỗ. Vì vậy, cùng với các giá trị văn hóa vốn có, việc thực hành phong thủy trong thời kỳ này còn trở thành một dấu hiệu phân biệt rõ rệt giữa bản sắc Trung Hoa và ngoại lai.
Sau khi nước Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa thành lập, các tôn giáo và thế giới quan truyền thống bị đàn áp mạnh mẽ vì lý do ý thức hệ. Tuy nhiên, các hình thức tín ngưỡng phi tập trung như phong thủy lại dễ dàng thích nghi và tồn tại trong hoàn cảnh này. Kết quả là, ở nhiều vùng nông thôn Trung Quốc, phong thủy trở thành một trong số ít những hệ tư tưởng thay thế còn sót lại. Bất chấp nhiều chiến dịch trấn áp, các thầy phong thủy vẫn luôn được người dân tìm đến.
Phải đến sau chính sách Cải cách Mở cửa, phong thủy mới thực sự hồi sinh mạnh mẽ. Quá trình tự do hóa kinh tế đã thúc đẩy cạnh tranh xã hội và chủ nghĩa cá nhân, tạo điều kiện cho phong thủy tìm thấy chỗ đứng mới. Sự tập trung vào lợi ích cá nhân và khả năng đưa ra những lý giải, đôi khi bỏ qua các chuẩn mực đạo đức thông thường, cho sự khác biệt giàu nghèo trong xã hội đã giúp phong thủy trở nên phù hợp với bối cảnh mới.
Các khái niệm cơ bản
Theo quan niệm phong thủy, may mắn và xui xẻo (cát hung) không phải là điều ngẫu nhiên. Chúng được xem là những yếu tố hữu hình, có thể chi phối được thông qua các quy tắc nhất quán và dễ đoán. Trọng tâm của phong thủy là quản lý "khí" (qi) – một dạng năng lượng vũ trụ được tin là tồn tại khách quan. Người ta tin rằng, bằng cách sắp xếp môi trường xung quanh để tối đa hóa luồng khí tốt (sinh khí), vận may của bản thân cũng sẽ được cải thiện.
Phong thủy còn cho rằng môi trường bên ngoài có sức ảnh hưởng đến trạng thái nội tâm. Vì vậy, mục tiêu của việc thực hành phong thủy là tìm ra một "vị trí hoàn hảo" – kết hợp giữa địa điểm lý tưởng trong không gian và thời điểm thích hợp – nhằm giúp con người đạt được cảm giác thoải mái, dễ chịu (thư phục) và sự hòa hợp với vũ trụ.
Xét về bản chất, phong thủy truyền thống có nguồn gốc sâu xa từ việc thờ cúng tổ tiên. Nó đã phổ biến trong các cộng đồng nông nghiệp qua nhiều thế kỷ, được xây dựng trên niềm tin rằng linh hồn người đã khuất và các thế lực vô hình khác (cả cá nhân và phi cá nhân) đều có ảnh hưởng đến thế giới vật chất. Người xưa cho rằng cần phải xoa dịu những thế lực này thông qua các nghi lễ và việc lựa chọn nơi chôn cất phù hợp. Bằng cách trả phí, người ta có thể nhờ thầy phong thủy xác định những vị trí tốt lành cho cả người sống lẫn người chết, nhằm đạt được sự hài hòa, an ổn (thư phục). Mục đích cuối cùng thường là sự thành công về mặt vật chất cho những người còn sống.
Tuy nhiên, phong thủy cũng vấp phải nhiều chỉ trích. Học giả Stuart Vyse nhận định đây là "một hình thức mê tín dị đoan rất phổ biến", và chính phủ Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa cũng có quan điểm tương tự. Phong thủy thường bị xếp vào loại ngụy khoa học bởi nó đưa ra những tuyên bố về cách thế giới vận hành mà không thể kiểm chứng bằng phương pháp khoa học – một đặc điểm kinh điển của ngụy khoa học. Giới khoa học và triết học cũng đồng thuận rằng phong thủy vừa phi khoa học, vừa là ngụy khoa học, thậm chí còn xem nó là một ví dụ tiêu biểu cho loại hình này.
Ứng dụng phong thủy đương đại
Kể từ sau chuyến thăm Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa của Tổng thống Richard Nixon vào năm 1972, phong thủy dần trở nên quen thuộc và phổ biến tại Hoa Kỳ. Tuy nhiên, nhiều nhà phê bình đã lên tiếng cảnh báo rằng những tuyên bố về tính khoa học của phong thủy là không có cơ sở và xem đây là một dạng ngụy khoa học. Một số ý kiến khác lại chỉ trích rằng phong thủy đã bị các doanh nhân theo trào lưu Thời đại Mới (New Age) diễn giải sai lệch và thương mại hóa quá mức. Đồng thời, cũng có những lo ngại rằng phần lớn lý thuyết truyền thống đã bị "tam sao thất bản" trong quá trình dịch thuật, không được đánh giá đúng mực, hoặc thậm chí bị xem thường.
Dù vấp phải chỉ trích, phong thủy vẫn được nhìn nhận dưới nhiều góc độ khác. Các nhà sinh thái cảnh quan xem phong thủy truyền thống là một lĩnh vực nghiên cứu thú vị. Đáng chú ý, nhiều khu rừng cổ còn sót lại ở châu Á chính là những "khu rừng phong thủy", nơi lưu giữ di sản văn hóa, lịch sử và bảo tồn sự đa dạng của hệ động thực vật. Sự tồn tại của chúng được một số nhà nghiên cứu xem là bằng chứng cho thấy các khía cạnh về "nhà ở lành mạnh", tính bền vững và bảo vệ môi trường trong phong thủy truyền thống không nên bị xem nhẹ. Ngoài ra, các nhà khoa học môi trường, kiến trúc sư cảnh quan và kiến trúc sư cũng tìm hiểu về phong thủy, xem xét phương pháp luận của nó như một phần của truyền thống kiến trúc Á Đông. Các nhà địa lý học thậm chí còn áp dụng kỹ thuật phong thủy để phân tích các địa điểm lịch sử ở Canada và di chỉ khảo cổ ở Tây Nam Hoa Kỳ, qua đó nhận thấy người Mỹ bản địa xưa dường như cũng đã cân nhắc các yếu tố thiên văn và cảnh quan khi lựa chọn nơi sinh sống.
Ngày nay, nhiều người vẫn tin tưởng và áp dụng phong thủy vào đời sống với mong muốn chữa bệnh, được dẫn dắt trong kinh doanh, hoặc đơn giản là tạo ra một không gian sống yên bình, thư thái – bất chấp việc thiếu vắng bằng chứng thực nghiệm về hiệu quả của nó. Phong thủy được áp dụng khá phổ biến trong phòng ngủ, nơi người ta tin rằng việc sử dụng màu sắc và cách bài trí nhất định có thể làm tăng cảm giác thoải mái và mang lại giấc ngủ ngon. Đối với một số người, việc tìm đến phong thủy – chẳng hạn như chọn số điện thoại may mắn hay vị trí nhà tốt – có thể xuất phát từ mong muốn tìm kiếm cảm giác an toàn hoặc kiểm soát, một động cơ khá giống với việc tìm đến các thầy bói.
Thực tế, phong thủy vẫn có sức ảnh hưởng nhất định. Năm 2005, công viên Hong Kong Disneyland đã điều chỉnh thiết kế cổng chính dịch đi 12 độ, một động thái thể hiện sự ghi nhận vai trò của phong thủy trong văn hóa Trung Hoa, dựa trên đề xuất từ một giám đốc quy hoạch của Walt Disney Imagineering. Tại Singapore, các trường như Bách khoa Singapore (Singapore Polytechnic) và nhiều cơ sở khác hàng năm đều mở các khóa học về phong thủy và các thuật dự đoán tương tự, thu hút đông đảo chuyên gia từ các ngành kỹ sư, kiến trúc, bất động sản, thiết kế nội thất tham gia. Không ít người sau đó đã trở thành những nhà tư vấn phong thủy chuyên nghiệp, hoạt động bán thời gian hoặc toàn thời gian.
