Ca khúc "Bài ca năm tấn" được nhạc sĩ Nguyễn Văn Tý sáng tác trong thời gian ông đang làm việc và đi thực tế tại tỉnh Hưng Yên. Phiên bản lời ca ban đầu lấy cảm hứng từ vùng đất này. Tuy nhiên, sau đó ông đã chỉnh sửa lại phần lời và cho công bố rộng rãi. Nhiều nguồn tin và giới truyền thông trong nước cho rằng tác phẩm được viết dành cho tỉnh Thái Bình – nơi vào thời điểm ấy đang đạt mức năng suất lúa 5 tấn mỗi hecta.
Về sau, bài hát đã được nhiều nghệ sĩ Việt Nam thể hiện thành công, và trở thành một trong những nhạc phẩm tiêu biểu về đề tài nông nghiệp trong nền âm nhạc Việt.
Ra đời
Sau khi kết thúc cuộc chiến tranh Đông Dương, nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa bắt đầu bước vào thời kỳ xây dựng chủ nghĩa xã hội. Trong giai đoạn 1961–1965, nhiều phong trào thi đua yêu nước được khởi xướng, nổi bật trong lĩnh vực nông nghiệp có phong trào "Gió Đại Phong".
Từ năm 1961 đến 1967, nhạc sĩ Nguyễn Văn Tý sinh sống, làm việc và đi thực tế tại tỉnh Hưng Yên. Trong thời gian này, ông đã có dịp tìm hiểu hoạt động của các hợp tác xã nông nghiệp tại địa phương.
Đến năm 1965, khi Hoa Kỳ tiến hành Chiến dịch Sấm Rền nhằm leo thang chiến tranh ở miền Bắc Việt Nam, nhiều phong trào như "Ba sẵn sàng" và "Ba đảm đang" được phát động trong các lĩnh vực khác nhau. Trong ngành nông nghiệp, phong trào thi đua nâng năng suất lên 5 tấn thóc mỗi hecta được nhà nước khuyến khích.
Trong chuyến đi thực tế tại Hợp tác xã Trai Trang (huyện Yên Mỹ, Hưng Yên) – nơi có năng suất đạt 4 tấn/hecta, cao nhất tỉnh lúc bấy giờ – Nguyễn Văn Tý đã sáng tác ca khúc "Bài ca năm tấn". Lời hát ban đầu có đoạn: "Năm tấn thóc để góp phần đánh Mỹ, ruộng đất Hưng Yên không muốn nghỉ một ngày". Tuy nhiên, khi gửi bài hát cho Ban Tuyên huấn Tỉnh ủy Hưng Yên để xin ý kiến xuất bản, ông nhận được phản hồi rằng Hưng Yên chưa đạt mức 5 tấn, nên lời ca chưa phản ánh đúng thực tế.
Lắng nghe góp ý, ông thay cụm từ "Hưng Yên" bằng "quê ta", tạo nên câu hát mới: "Ruộng đất quê ta không muốn nghỉ lấy một ngày". Ca khúc sau khi chỉnh sửa hoàn chỉnh đã ra đời vào năm 1967 tại Hưng Yên và nhanh chóng đoạt giải nhất trong một cuộc thi sáng tác âm nhạc về đề tài nông nghiệp.
Trong thời kỳ chiến tranh, ca khúc này được nghệ sĩ Bích Liên thể hiện trên làn sóng Đài Tiếng nói Việt Nam. Bài hát trở thành một trong những tác phẩm tiêu biểu gắn liền với tên tuổi của bà.
Đón nhận, đánh giá và sử dụng
Ngay sau khi được sáng tác, "Bài ca năm tấn" nhanh chóng lan rộng khắp các vùng miền trên cả nước. Ca khúc được đánh giá là đã góp phần cổ vũ tinh thần lao động, khơi dậy khí thế thi đua sôi nổi và truyền tải sâu sắc tinh thần quê hương. Trong thời kỳ chiến tranh, bài hát được các bạn trẻ ở nông thôn cất vang trong phong trào “tiếng hát át tiếng bom”. Báo Tuổi Trẻ từng nhận định đây là một tác phẩm nổi bật về đề tài nông thôn Việt Nam.
Mặc dù hoàn cảnh sáng tác của bài hát gắn với Hưng Yên, nhiều người dân và giới truyền thông trong nước vẫn cho rằng ca khúc được viết ở Thái Bình và dành riêng cho tỉnh này. Năm 1965, hợp tác xã Tân Phong tại Thái Bình là đơn vị đầu tiên ở miền Bắc đạt năng suất lúa 5 tấn mỗi hecta. Chính vì thế, ca khúc được xem như “bài hát biểu tượng” của Thái Bình, và lãnh đạo tỉnh cũng từng thể hiện sự trân trọng với nhạc sĩ Nguyễn Văn Tý, xem ông như một công dân danh dự của địa phương. Dù vậy, nhạc sĩ từng khẳng định ông không sáng tác riêng cho bất kỳ tỉnh nào, mà viết để cổ vũ tinh thần thi đua chung, như được thể hiện qua câu hát “đất quê ta cũng thể Thái Bình”. Vẫn theo một số nguồn, bản lời gốc của ca khúc lấy cảm hứng từ thực tế tại Hưng Yên, và được xem là sáng tác mà ông dành tình cảm đặc biệt cho vùng đất này.
Về âm nhạc, bài hát khai thác chất liệu dân gian đặc trưng miền Bắc, như làn điệu chèo và hát trống quân. Nghệ sĩ Bích Liên – người đầu tiên thể hiện bài hát – từng được đánh giá là đã thể hiện xuất sắc các đoạn đảo phách và những cụm nốt phức tạp trong ca khúc, theo nhận định của nhà nghiên cứu Nguyễn Trương Quý. Đại tướng Võ Nguyên Giáp cũng từng thể hiện sự yêu thích đặc biệt với tác phẩm này, và thường yêu cầu được nghe mỗi khi có dịp gặp gỡ các nữ văn công. Tuy vậy, bài hát không tránh khỏi những phản ứng trái chiều – nhà văn Trang Hạ từng phê bình vào năm 2014, cho rằng ca khúc tuy đẹp về hình ảnh nhưng có thể gây tổn thương trong bối cảnh xã hội hiện đại.
Sau năm 1975, "Bài ca năm tấn" tiếp tục được các thế hệ ca sĩ thể hiện lại. Nghệ sĩ Thu Hiền là một trong những người được cho là thể hiện thành công nhất ca khúc này, bên cạnh đó còn có nghệ sĩ Lan Anh với phiên bản MV. Năm 2012, chương trình nghệ thuật “Thái Bình – Vang mãi bài ca năm tấn” đã được tổ chức tại TP. Hồ Chí Minh. Hai năm sau, ca khúc được chọn làm chủ đề cho tập phát sóng đầu tiên của chương trình “Giai điệu tự hào” do Đài Truyền hình Việt Nam thực hiện, với phần trình bày của ca sĩ Tân Nhàn. Đến năm 2025, bài hát tiếp tục được sử dụng trong một chương trình nghệ thuật chính luận nhân kỷ niệm 60 năm phong trào “Ba đảm đang”, do Hội Liên hiệp Phụ nữ TP. Hà Nội tổ chức.
Vinh danh
Trong khoảng thời gian từ 1965 đến 1967, "Bài ca năm tấn" đã xuất sắc giành giải Nhất trong một cuộc vận động sáng tác về đề tài nông nghiệp, do Hội Nhạc sĩ Việt Nam phối hợp với Bộ Nông nghiệp tổ chức. Đến năm 2000, ca khúc này tiếp tục ghi dấu ấn khi trở thành một trong sáu tác phẩm tiêu biểu của nhạc sĩ Nguyễn Văn Tý, góp phần giúp ông vinh dự được trao tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh (đợt II) trong lĩnh vực văn học nghệ thuật.